Forum dyskusyjne

W XIXw. w Europie używano różnych jednostek miar, chciałbym aby gromadzić w tym temacie nie tylko przeliczniki, ale także uwagi historyczne i "ślady" we współczesności dawnych jednostek miar.

DŁUGOŚĆ [obecna jednostka - milimetr (mm)]
ODLEGŁOŚĆ [obecna jednostka - kilometr (km)]

Rosja Imperialna
(źródło: http://ru.wikipedia.org/wiki/Русская_система_мер )
1 mila = 7 wiorst = 7,468km
1 wiorsta = 500 sążni = 1066,8m
1 sążeń = 3 arszyny = 7 stóp = 12 piędzi = 48 wierszkiów (jak to przetłumaczyć?) = 84 cali = 2,1336m
1 arszyn = 4 piędzie = 28 cali = 48 wierszkiów(?-tłumaczenie-?) = 71,12cm
1 piędz = 1/12 sążnia = 1/4 arszyna = 4 wierszkiów(?-tłumaczenie-?) = 7 cali = 177,8mm
1 stopa = 12cali = 304,8mm
1 wierszk (?-tłumaczenie-?) = 1,75cala = 44,45mm
1 cal = 10 linii = 25,4mm (dokładniej: 25,3995mm)
1 linia = 10 punktów = 2,54mm
1 punkt = 0,01 cala = 0,1 linii = 0,254mm
Współczesne "ślady": rozstaw torów w Rosji i Finlandii (Finlandia - pod panowanie rosyjskim do I wojny światowej). 1524mm to 60 cali albo 5 stóp. Jakkolwiek to nie Rosja pierwsza zastosowała ten rozstaw torów. Współcześnie Rosja "przekuwa" swoje tory - ale robi to tylko na papierze z 1524mm do 1520mm. "Ślady" można dostrzec również w broni palnej produkcji rosyjskiej - popularny kaliber 7,62mm to 3 linie.

CIŚNIENIE [współczesna jednostka: atmosfera techniczna (at), często jako atmosfera]
1 at = 1kG/cm^2 (oficjalnie od 2005, poprawna notacja to: 1kgf/cm^2), w niektórych państwach jako 1kp/cm^2 (np. Niemcy)
1 at = 0,980665bar (dla przeliczenia ciśnień stosowanych w parowozach można przyjąć że 1 at = 1 bar, np. dla ciśnienia 50at, błąd wyniesie <1at, a należy zaznaczyć że w parowozach powszechnie stosowano ciśnienie poniżej 21at)
1 psi = 0,070306957964at (występuje tylko w krajach angielskojęzycznych)

Rosyjska jednostka długości вершок (czytaj wierszok z akcentem na ostatnia sylabę) to po polsku werszek, więc arszyn był równy szesnastu werszkom, a sążeń (przynajmniej od XVII. wieku do 1924 r.) wynosił 48 werszków. Innej nazwy dla tej jednostki miary nie ma co dobierać, w Europie Środkowej ani Zachodniej niczego podobnego nie było - dominował cal.
Kiedyś już wspomniałem na tym forum, że w dawnej Rosji istniały, niekiedy w jednym czasie różne sążnie. Na szczęście w epoce parowozowej panował już niepodzielnie sążeń skarbowy (казённая сажень, rzadziej także nazywany мерная, lub трёхаршинная сажень- odpowiednio sążeń miarowy, s. trójarszynowy), do 1835 roku ok. 217,6 mm, od dnia 11. października 1835 r. na mocy ukazu cara Mikołaja I. «О системе российских мер и весов» (czyli o systemie rosyjskich miar i wag) zrównany z siedmioma angielskimi stopami.
Poza pomiarem długości, istniała jeszcze jednostka powierzchni gruntu земляная сажень (powierzchnia gruntu, do zasiewu której jęczmieniem potrzeba jeden четверик -czytaj czetwierik z akcentem na środkową sylabę - czyli 26,239 decymetra sześciennego, a w systemie rosyjskim 1/4 ośminy - ziarna jęczmienia. Zakładając normę wysiewu jęczmienia do 200 kg na hektar - teraz może być wyższa! - i gęstość nasypową ziarna zbóż ok. 1300 kg/m sześc., земляная сажень wynosiła ok. 1660 metrów kwadratowych.
Dla pożegnania z czetwierikiem, ukaz Mikołaja I. z 11.X.1835 r. zdefiniował go jako jednostkę pojemności ciał sypkich, o objętości równej objętości 64 funtów wody destylowanej w temperaturze 13 1/3 (trzynastu i jednej trzeciej) stopni Reaumure'a (co odpowiada 16 i 2/3 st. Celsjusza lub 289,816 K, czyli kelwina). Rozmyślnie nie tłumaczę nazwy tej jednostki - w Polsce nie była popularna, a każde tłumaczenie można by pomylić ze znaną i u nas ćwiercią (ros. че́тверть, lub четвертина, wynosiła dla ciał sypkich 209,91 litra jako 2 ośminy, oraz 3,08 litra dla cieczy jako 1/4 wiadra). Dla jasności, ćwierć nowopolska to była 1/4 kora, czyli 8 garncy koronnych, tj. 32 litry; znano też ćwierć jako jednostkę długości = 1/4 łokcia (po 1764 roku 148,9 mm, po 1819 r. - 144 mm).

Rosyjskie jednostki powierzchni:
* 1 кв. верста (wiorsta kwadratowa) = 250 000 кв. саженям = 1,1381 км².
* 1 десятина (czytaj diesiatina; pol.: dziesięcina) = 2400 кв. саженям = 10 925,4 m² = 1,0925 ha (hektara)
* 1 четь (czet') = 1/2 десятины = 1200 кв. саженям = 5462,7 m² = 0,54627 ha.
* 1 осьминник (os'minnik) = 1/8 десятины = 300 кв. саженям = 1365,675 m² ≈ 0,137 ha.
* 1 квадратная сажень (kwadratnaja sażeń, tj. sążeń kwadratowy) = 9 кв. аршинам = 49 кв. футам = 4,5522 м².
* 1 кв. аршин (kwadratnyj arszyn, czyli arszyn kwadratowy)= 256 кв. вершкам = 784 кв. дюймам = 0,5058 m².
* 1 кв. фут (kwadratnyj fut - stopa kwadratowa)= 144 кв. дюймам = 0,0929 m².
* 1 кв. вершок (kwadratnyj wierszok, tj. werszek kwadratowy)= 19,6958 m².
* 1 кв. дюйм (kwadratnyj dziujm, czyli cal kwadratowy)= 100 кв. линиям = 6,4516 cm².
* 1 кв. линия (kwadratnaja linija, czyli linia kwadratowa)= 1/100 кв. дюйма = 6,4516 mm².

W praktyce najpopularniejsze jednostki powierzchni gruntów to były sążeń kwadratowy i dziesięcina. Zresztą powierzchnie mieszkań i pokojów też najczęściej określano w sążniach kwadratowych (patrz np.:Ilia Ilf, Jewgienij Pietrow "Dwanaście krzeseł").

Temperatura:
Obecnie zwyczajowo operujemy stopniami Celsjusza i kelvinami. Kelin stanowi różnicę temperatury równą stopniowi Celsjusza, natomiast skala Kelvina jest skalą bezwzględna - jej punkt zerowy to tzw. zero absolutne.
Zamarzanie wody to zero w skali Celsjusza (0 °C), a 273,15 K w skali bezwzględnej.
W USA wciąż jeszcze używa się skali Fahrenheita. Wg http://pl.wikipedia.org/wiki/Skala_Fahrenheita pierwotne założenia brzmiały: Zero skali Fahrenheita miało być najniższą temperatura w Gdańsku w czasie zimy z 1708 na 1709 rok, a 100 stopni - temperatura ciała wynalazcy (który w czasie skalowania pierwszego termometru miał stan podgorączkowy;).
Ostatecznie przyjęto (od 1724 r.) zero Fahrenheita jako punkt topnienia mieszaniny wody i lodu z salmiakiem lub solą (mało precyzyjna definicja - salmiak ma na pewno inny punkt eutektyczny niż chlorek sodu czyli sól spożywcza...), a topnienie lodu jako 32 °F. Różnice temperatur są: 1 °C = 1,8 °F.
Temperatura wrzenia wody to 212 °F (proponuję sprawdzić: różnica 100 °C = 180 °F, i trzeba dodać 32, bo temperatura 0°C to na skali Fahrenheita 32°)
Skala Rankine'a to skala absolutna oparta o stopień Fahrenheita.
Czyli zero absolutne (0 K czyli -273,15 °C) to 0 °Rank. lub -459,67 °F; zero wg Fahrenheita (0 °F) to 459,67 °Rank.,
topnienie lodu to +32 °F lub 491,67° Rank.; wrzenie wody (pod ciśnieniem tzw. normalnym) to 212 °F lub 703,67 °Rank.
Obecnie raczej jest nieużywana skala Réaumura, ale była ona stosowana w Rosji do rewolucji październikowej (a więc i w zaborze rosyjskim Polski). Zaproponował ją w 1731 roku René Antoine Ferchault de Réaumur.
Punkt zerowy skali Réaumura to topnienie lodu, a wrzenie wody to 80 °R, czyli można przeliczać temperatury między skalami Réaumura i Celsjusza jednym matematycznym działaniem , wiedząc, że 1 °C = 0,8 °R a 1 °R = 1,25 °C.
Skala Rømera (info: np. http://pl.wikipedia.org/wiki/Skala_R%C3%B8mera ) jest najstarsza historycznie, wprowadzona w 1701 r., ale już dawno jest nieużywana.
Skala Delisle'a była używana praktycznie tylko w Rosji w XVIII. w. Była dość osobliwa: Wrzenie wody stanowiło temperaturę 0 °D, topnienie lodu 150 °D. Czyli temperatury dla nas wyższe niż punkt wrzenia wody wyrażały się liczbami ujemnymi, np. +200 °C = - 150 °D. Za to temperatura topnienia rtęci -38,83 °C to +208,245 °D.

MOC [jednostka współczesna: koń mechaniczny (KM)]

1 KM (niem. PS) = 75 kG * m / s (kilogramsiła * metry / sekundy)
W założeniu 1KM to moc jednego konia. Francuski skrót to "ch" ("chevaux"=konie), rosyjski skrót to "л.с.", angielski skrót to "HP(M)"

1KM (niem. PS) = 0,9863 hp(i) [koń parowy]
1 hp(i) = 1,0139KM

Według: http://pl.wikipedia.org/wiki/Koń_mechaniczny - skrót ihp oznacza moc teorytyczną, obliczoną w hp(i), przy pominięciu oporów tarcia - to jest mówiąc prościej: moc na cylindrach. Niestety czasami, zarówno konia mechanicznego i konia parowego oznacza się skrótem "HP".

Pojęcie konia mechanicznego wprowadził James Watt ok. roku 1789.
Dodajmy, że koń mechaniczny nie należy do systemu SI. Legalną jednostka mocy jest teraz wat (W), czyli moc pozwalająca wykonać pracę jednego dżula w ciągu sekundy:
1 W = 1 J/ 1 s (gdzie dżul jest jednostką pracy i energii: działanie siła jednego niutona na drodze jednego metra: 1 J = 1 N ); dla lokomotyw wygodniejszy kilowat: 1 kW = 1000 W.
Ponieważ 1 kG = 9,80665 N, to: 1 KM = 735,49875 W (w zaokrągleniu można uznać, że 1 KM = 0,7355 kW a 1 kW = 1,3596 KM) - i tak nas zrozumie każdy w Europie kontynentalnej.
W USA i Wielkiej Brytanii 1 KM = 735,49875 W to tzw. metric horsepower (ros.метрическая лошадиная сила, po kazachsku Метрикалық ат күші ; literka ү czyta się tak jak niemieckie ü); tamtejsi producenci samochodów wolą jednak posługiwać się tzw. mechanical horsepower, zwanym też imperial horsepower (ros.: Механическая лошадиная сила, kazachski: Механикалық ат күші)- zdefiniowany jako praca 550 stopofuntów (550 lb/ft) na sekundę, co wynosi ok. 745.7 W. Z kolei przy przeliczaniu mocy silników elektrycznych w Wielkeij Brytanii i USA przyjmowano konia za 746 W.
Istnieje też koń mocy kotłowej (USA, GB< dawna Rosja), do podawania mocy kotłów i odpowiada zdolności do odparowania 34.5 funtów (lb av) wody w temparaturze 212 °F w ciągu godziny; -czyli jest to ok. 9809,5 W (9,8095 kW).
Angielska nazwa konia mechanicznego brzmi horsepower, niemiecka Pferdestärke (skrót PS, dla mocy indykowanej czyli w cylindrach PSi, dla mocy na haku spotykam PSe), rosyjska лошадиная сила czytaj: łoszadinaja siła.
Po francusku - liczba pojedyncza brzmi le cheval-vapeur, chevaux to liczba mnoga, skrót ch.
Nie należy mylić konia mechanicznego jako jednostki mocy faktycznej (ch we Francji) z koniem podatkowym: liczba pojedyńcza -le cheval fiscal, mnoga les chevaux fiscaux, skrót CV lub cv. We Francji i Belgii (byc mozę jeszcze gdzie indziej) pierwotnie (ok. 1900 r.) podatek drogowy od samochodów wymierzano od mocy silnika. Odkąd jednak (m. in. wskutek badań hrabiego de Dion) moc silników zaczęła rosnąć, wprowadzono osobną kategorię mocy podatkowej.
Zasady obliczania mocy podatkowej samochodów osobowych i motocykli są opisane po francusku na
http://fr.wikipedia.org/wiki/Cheval_fiscal , na życzenie mogę pomóc przetłumaczyć. We Francji zasady obliczania mocy podatkowej zmieniały się wielokrotnie, od lipca 1998 r. moc podatkowa jest wyliczana z emisji dwutlenku węgla i mocy rzeczywistej. Samochód zarejestrowany we Francji ma podaną moc podatkową w rubryce P6 tzw. carte grise (szarej karty, jak Francuzi potocznie nazywają dowód rejestracyjny -oficjalnie jest to certificat d'immatriculation).
Często moc podatkowa samochodu stanowiła jednocześnie nazwę modelu - chyba ostatnim przypadkiem takiej nomenklatury była Renault 19.

Jeszcze wracając do jednostek długości w Rosji przed 1920 r.:
Odległości w kolejowych rozkładach jazdy wyrażano w wiorstach (liczba pojedyńcza верста czytaj: wiersta z akcentem na końcu, mnoga вёрсты czytaj wiorsty, akcent na pierwszą sylabę).
Jednostką podstawową systemu miar był аршин (w ortografii przedrewolucyjnej аршинъ - arszyn). Mniejsze długości w życiu codziennym, jak np. długości tkanin, wzrost ciała itd. wyrażano w arszynach i werszkach, gdy stopy, cale, linie i punkty służyły raczej dla celów technicznych. A propos, może inni forumowicze pamiętają z liceum czytankę o powodzi i zagrożonym zmyciem moście pt. Последний дюйм?

Rosyjskie jednostki masy. W tym poście omówię tylko jednostki masy ogólne - istniał oddzielny system wag aptekarskich (podobnie jak to jest w starym systemie brytyjskim, i jak zresztą było też np. w dawnej Francji -średniowieczne systemy aptekarsko-jubilerskich jednostek masy powstały w mieście Troyes)
Na pierwszym miejscu wpisuje nazwę polska o ile istnieje; na drugim - rosyjski zapis (ograniczam się do aktualnej wersji ortograficznej), i po niej w nawiasie wpisuje wymowę według zasad Jodłowskiego i Taszyckiego:
* 1 łaszt ласт [łast] = 6 четвертям = 72 пудам = 1179,36 kg.
* 1 "ćwierć woskowa" четверть вощаная (czietwiert' woszsz'anaja] = 12 пудам = 196,56 кг.
* 1 berkowiec берковец [bierkowiec] = 10 пудам = 400 гривнам (большим гривенкам, фунтам) = 800 гривенкам = 163,8 kg.
* 1 конгарь [kongar']= 40,95 кг.
* 1 pud пуд [pud] = 40 большим гривенкам или 40 фунтам = 80 малым гривенкам = 16 безменам = 1280 лотам = 16,380496 кг.
* 1 полпуда [połpuda] = 8,19 кг.
* 1 батман [batman] = 10 фунтам = 4,095 кг. Tłumacząc literaturę piękną można by na siłę użyć nazwy kamień, ze względu na bliskość angielskiego stone czy hiszpańskiego arroba... nazwa oryginalna kłopotliwa - ZTCW w dawnym Turkiestanie batman to było ok. 170 kg
* 1 bezmian безмен [biezmien] = 5 малым гривенкам = 1/16 пуда = 1,022 кг.
* 1 półbezmian полубезмен [połubiezmien] = 0,511 кг.
* 1 FUNT, dawniej duża grzywienka lub grzywna большая гривенка, гривна, (позднее — фунт) [bol'szaja griwienka, griwna, później funt) = 1/40 пуда = 2 малым гривенкам = 4 полугривенкам = 32 лотам = 96 золотникам = 9216 долям = 409,5 г (11—15 вв.).
* 1 фунт = 0,4095124 kg (точно, с 1899 года) -w 1899 r. Dymitr Mendelejew wykonał i dokładnie zważył wzorzec funta.
* 1 mała grzywna (zbliżona do dawnej grzywny niemieckiej czy litewskiej) гривенка малая [griwienka małaja] = 2 полугривенкам = 48 золотникам = 1200 почкам = 4800 пирогам = 204,8 г.
* 1 półgrzywna полугривенка [poługriwienka] = 102,4 г.

Применялись также: 1 libra либра = 3/4 фунта = 307,1 г; 1 ансырь [ansyr']= 546 g, był rzadko stosowany

* 1 łut лот [łot] = 3 золотникам = 288 долям = 12,79726 g
* 1 золотник [zołotnik] = 96 долям = 4,265754 g. Słowo zołotnik oznacza także suwak (taki w silniku parowym) ;-).
* do XVIII. wieku: 1 золотник = 25 почкам
* 1 dola доля [dolia] = 1/96 золотникам = 44,43494 mg.

Od XIII do XVIII wieku były jeszcze w użyciu:

* 1 "nerka" почка (pocz'ka) = 1/25 золотника = 171 mg.
* 1 "pieróg" пирог [pirog] = 1/4 почки = 43 mg.
No i mały komentarz, jak to wyglądało praktycznie w XIX. i XX. w.: łaszt był, jak sądzę, używany głównie w transporcie wodnym.
Ładowność wagonów, masy ładunków itp. określało się z zasady w pudach (i ewentualnie w funtach). Do codziennych zakupów (mięso, wędliny, warzywa, owoce, nabiał itd.) używano głównie funtów i łutów. Zołotnik i dola służyły głównie jubilerom, ale to jeszcze zweryfikuje później, badając jednostki aptekarskie. W każdym razie parytet rubla był określany w zołotnikach złota.

Odnośnie jednostek mocy:
W odniesieniu do parowozu stosuje się w zasadzie jedynie konie mechaniczne, wyrażenie mocy w kW mimo że możliwe nie jest naturalne. Tak samo dla silników spalinowych stosuje się konie mechaniczne (np. spalinowóz SM42 posiada silnik o mocy 800KM, SM30 - 300KM itd.). kW stosuje się "naturalnie" jedynie do silników elektrycznych (więc też do przekładni elektrycznych w lokomotywach spalinowych), w przypadku silników elektrycznych stosowanych na kolejach wielkość 1W jest śmiesznie mała, w stosunku do elektrowozów stosuje się kW albo rzadziej MW (tak - te samo jednostki służą do określania mocy elektrowni), w przypadku parowozów osiągnięcie mocy 1MW jest możliwe np. parowóz K.W.St.E K (1'Fh4v) osiągał moc 1920KM (1412kW czyli ok. 1,41MW), mimo że był budowany w 1917 roku, dwie dekady później - DRG 06 (2'D2'h3) z 1936 o mocy 2800KM (2059kW czyli ok 2,06MW). W swoim czasie pojawiły się też projekty Chapelona o mocy 6000KM (4410kW czyli 4,41MW)...